Individualizmi

 Individualizmi
Siç edhe e përkufizuam më lart, individualizmi ka të bëjë me faktin kur individi shqetësohet vetëm për interesat dhe përfitimet e tij personale. Meqenëse individit i është dhënë një vend i rëndësishëm në shpjegimin e realitetit të jetës brenda botëkuptimit njerëzor, etika perëndimore thekson shumë dhe mbron fuqishëm moralin brenda vetë interesit. Midis tyre, Spinoza e sheh ruajtjen e qenies ose të aktivitetit - conatus essendi - si parimi i fundit i natyrës sonë dhe baza e të gjitha veprimeve të virtytshme. Sipas Spinozës, të jetosh në përputhje me natyrën e dikujt në mënyrë të tërthortë të çon edhe drejt kërkimit të përfitimit personal që gjithashtu konsiderohet edhe si një praktikë e moralit. Ai e konsideron interesin e vetvetes si një pasuri të madhe shoqërore për shkak se aktet egoiste do të ishin të dobishme për veten dhe për të tjerët. Kjo pikëpamje e interesit vetjak është mbrojtur shumë nga themeluesi i filozofisë së tregut të lirë Adam Smith. Citimi i tij i famshëm është: ―Nuk është nga dashamirësia e kasapit ose bukëpjekësit se ne presim darkën tonë, por nga aspekti i tyre për interesin e tyre. Ne i drejtohemi vetes jo për njerëzimin e tyre, por për vetëdijen e tyre dhe nuk flasim me ta për nevojat tona por për avantazhet e tyre.


Mesazhi kryesor i këtij teksti është se duke kërkuar mirëqenien e tyre, individët sigurojnë jo vetëm të mirën e tyre por edhe mirëqenien publike. Me fjalë të tjera, nëse dëshirojmë mallrat që bukëpjekësi ka për të na ofruar, nuk është humanizmi i tij me anë të të cilit ne duhet t'i drejtohemi vetes, por interesit vetjak të bukëpjekësit. Përmes këtij perceptimi të marrëdhënieve ekonomike Adam Smith përpiqet të sigurojë që veprimi për interesin vetjak ka rezultate të dobishme si për veten ashtu edhe për shoqërinë në tërësi. Çështja është se individët janë më të aftë të ndjekin arsyetimin e tyre duke arritur kështu pa dashje bonum commune në një mënyrë më efektive sesa nëse kërkohet nga politikat publike. Duke pasur këtë premisë prapa, në diskursin bashkëkohor moral, një numër filozofësh moral mbrojnë moralin e një akti të individualizmit. Për Tara Smith, ajo që krijon një ndjenjë të moralit nuk është ndonjë vlerë që i atribuohet jetës në përgjithësi, por vetëm interesit të vetë personit.


 Ajo argumenton se morali është thelbësisht egoist. ―Egoizmi ka qenë pjesë e moralit që nga fillimi, në vetë natyrën e vlerës dhe logjikës së ndjekjes së tij. Nuk ka një argument për moralin dhe një argument tjetër për egoizmin. Përkundrazi, qëllimi egoist i sigurimit të jetës përcakton përgjigjet për të gjitha pyetjet më të veçanta të moralit lidhur me atë që përbëjnë virtytet dhe veset dhe si duhet të veprojë një person. Meqenëse egoizmi nuk është një politikë sociale, ajo këmbëngul se mandati themelor për moralin nuk buron nga veprimi në raport me të tjerët ose nga ekzistenca e njerëzve të tjerë, por nga kërkesat themelore të jetesës për veten.Përkrahësit e tjerë të kësaj pozite argumentojnë gjithashtu se ekziston mundësia e identifikimit me të tjerët në sferën e interesit vetjak. Richard Volkman pohon se ―një egoist mund dhe duhet të vlerësojë dhe të identifikojë menjëherë mirëqenien e miqve të familjes.


Argumentimi i tij themelor është se nëse dikush interesohet për interesat e atyre që ai/ajo do, (për shembull, një burrë interesohet për gruan ose djalin e tij), jeta e tij do të shkojë më mirë. Ai i konsideron raste të tilla si ―shqetësim të thellë dhe të menjëhershëm për njerëzit e tjerë. Lester Hunt ngre një pyetje të arsyeshme: ―se si e mira e të tjerëve mund të bëhet e mirë për veten në një mënyrë jokonsekuenciale? Megjithatë, në përpjekjen e tij për t'u përgjigjur, ai duket se sugjeron një realitet që nuk mund të mbështetej në fakt nga një akt interesash: ―Edhe pse trupi i mikut tim nuk përputhet me trupin tim, jeta e tij nuk përputhet me jetën time. Përtej kësaj, shumë nga ngjarjet e tjera në jetën e mikut tim, ato të cilat unë nuk i ndaj me të, janë gjëra për të cilat unë jam i vetëdijshëm dhe mirëqenia ime rritet ose ulet nga kjo ndërgjegje.


Për këto arsye, gjërat e mira në jetën e mikut tim do të përbëjnë diçka të mirë edhe në jetën time. Ai u përpoq të sjellë në vizion mirësinë e shokut të tij ndaj tij, jo në aspektin e një objekti të vlefshëm, por të karakteristikave të jetës së tij, të mënyrës se si ai jeton dhe funksionon. Pyetja themelore që shtrohet në këtë rast është: sa mundet një veprim dhe qëndrim individualist t'i mundësojë personit të identifikojë veten me të tjerët? Si mund të justifikohet akti i të ndihmuarit të të tjerëve me një veprim individualist?
Individualizmi duket të jetë një koncept i paqartë. Kur koncepti vjen për t'u përdorur si bazë për marrëdhëniet njerëzore, ai në mënyrë të konsiderueshme sfidon arsyetimin moral.


Për të demonstruar vendin e individualizmit në moral, duhet të dallojmë, bazuar në argumentet e mësipërme, tre implikime të ndryshme, domethënë, (1) të bëjmë diçka vetëm për veten pa ndonjë pasojë pozitive ose negative për mirëqenien e të tjerëve; (2) duke bërë diçka për veten me qëllimin e vetëm për të konsideruar veten dhe për t'i ndihmuar të tjerët në mënyrë të paqëllimshme si një efekt anësor i veprimit të dikujt ndaj vetes; (3) duke bërë diçka për veten me qëllimin e plotë për të shqyrtuar ose ndihmuar të tjerët jashtë identifikimit të tyre me veten. Ekziston një dallim i madh midis këtyre tre rasteve. Shenja që dallon njërin nga tjetri është motivimi ose qëllimi i veprimit.Rasti i dytë dhe i tretë bazohen në të parin. Duke parë vetëm pasojat e paqëllimshme pozitive të një akti të individualizmit për mirëqenien e të tjerëve, filozofët moralë racionalizojnë dhe justifikojnë moralin e interesit vetjak.


 Ndërkohë që rasti i dytë pohon se mirëqenia e të tjerëve përqafohet në mënyrë indirekte në një akt egoizmi, rasti i tretë, që shkon përtej kësaj ideje, supozon se ekziston një lidhje e drejtpërdrejtë dhe e menjëhershme e vetes me të tjerët brenda individualizmit. Në këtë diskutim, pasi theksuam shkurtimisht neutralitetin moral të një akti të egoizmit, pra, pretendimin e çështjes së parë, ne e vumë në dyshim besueshmërinë e dy pikëpamjeve të mëvonshme, të cilat mbahen dhe mbrohen fuqishëm nga filozofët moralë të lartpërmendur.


Rasti i parë është një qëndrim i cili është moralisht neutral, sepse ne jemi të motivuar natyrshëm për të kënaqur çdo gjë që promovon mirëqenien tonë. Meqë kjo përbën avantazh ndaj tij dhe e lëviz personin të angazhohet në një akt të dobishëm, shumica pajtohet me këtë pohim si atë që nënkuptojmë me konceptin e interesit vetjak. bëjmë një sërë gjërash për ta bërë jetën tonë të lumtur, për të zhvilluar aftësinë tonë për të bërë përparim në jetë, për të ruajtur shëndetin tonë të mirë dhe për të pasur një jetë të shënuar me arritje të rëndësishme. Mark Waymack thotë, ―Ne gjithashtu jemi të pajisur psikologjikisht me një varg të fortë të interesit vetjak, por egoizmi, në vetvete, është moralisht neutral. Me fjalë të tjera, nuk ka asgjë moralisht të gabuar në ndjekjen e interesit të vetvetes përderisa nuk shkel mirëdashjen.


Këto gjëra nuk mund të konsiderohen në mënyrë rigoroze si diçka morale, por më tepër duhet të shihen si promovimi i vlerave para-morale. Sipas L. Janssens, vlerat paramorale si jeta, shëndeti fizik dhe mendor, miqësia, njohuritë shkencore, teknologjia, artet etj. - të quajtura tradicionalisht bona physica- nuk janë morale apo amorale, por e rëndësishme është mënyra se si ne i promovojmë ato në veprimet që bëjmë. Në të njëjtën kohë duhet të shmangim sa më shumë të jetë e mundur parimet para-morale (mala physica) të tilla si uria, etja, dhimbja dhe vuajtja, sëmundjet mendore, dhuna, përjashtimi etj. Ne i quajmë ato paramorale sepse personat mund të veprojnë në mënyrë etike edhe nëse ata vuajnë nga sëmundja. Sidoqoftë, është në vetë interesin e personit që të promovojë sa më shumë vlerat e para morale dhe të shmangë sa më shumë të jetë e mundur vlerësimet paramorale.


Duke folur në mënyrë teologjike, ne thjesht gjykojmë rastin e dytë pasi nuk i përket aspak një veprimi të moralshëm, për arsye se kërkesa nuk përmbush atë që zakonisht quhet "tre bazat e moralit" që përcaktojnë natyrën morale të veprimit njerëzor, domethënë, qëllimi (finis operantis), veprimi në vetvete (finis operis), dhe rrethanat31. Dy karakteristikat e mëvonshme të moralit quhen pjesa e jashtme ose elementet materiale të veprimit moral, ndërsa i pari është pjesa e brendshme ose elementi formal.
Qëllimi i veprimit tonë është qëllimi që i jep kuptim personal veprimit. Një akt i egoizmit mund të jetë i dobishëm për mirëqenien e të tjerëve. Sidoqoftë, meqenëse të tjerët nuk janë bërë pjesë e të menduarit të individit, veprimi nuk është moralisht i pashmangshëm. Dikush mund të argumentojë në mënyrë të arsyeshme shqyrtimin e mirëqenies së vet si qëllim i një veprimi të egoizmit.


 Në fakt, qëndrimi ynë i vetëkuptimit është i domosdoshëm dhe vlen të merret parasysh si qëllimi i veprimit tonë moral. Meqenëse veprimi i gjërave sipas interesave tona është një aktivitet i lirisë sonë, që përcakton humanizmin tonë, nuk mund të shpërfillet. Sidoqoftë, fakti që ne nuk jemi të veçuar, por qenie komunale që ndërveprojmë në rrjetin e marrëdhënieve komplekse personale dhe shoqërore, i bën të tjerët të konsiderohen si një faktor përcaktues në përmbajtjen e moralit. Daniel Maguire dhe Nicholas Fargnoli me të drejtë pohojnë se "në nivelin themelor të etikës mund të theksohet se ne jemi qenie shoqërore nga natyra, jo sepse ne kemi zgjedhur të jemi të tillë apo jemi detyruar të veprojmë në atë mënyrë. Përvoja thelbësore morale e (1) vlerës së vetes, (2) vlerës së të gjithë të tjerëve, dhe (3) lidhja midis 1 dhe 2 vendos fazën për një diskutim të tillë. Është qenia ose prania e të tjerëve që e kanë bërë moralin shqetësimin e çështjes sonë. Aktet tona do të vlerësohen si moralisht të drejta apo të gabuara në lidhje me qëllimin tonë; Ne do të justifikoheshim si persona të mirë apo të këqij në bazë të efektit të qëllimshëm mbi të tjerët si pasojë e veprimeve tona të vetë interesuara....




UNIVERSITETI I TIRANES
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE


Paraqitur në kërkim të gradës shkencore ―Doktor


Nga Jetmira FEKOLLI