Dashuria për jetën: Psikologji për jopsikologë

Psikologjia paramoderne dhe moderne

Kush janë jopsikologët? Dhe ç‘është psikologjia? Së paku në dukje, pyetjes së parë e kemi të lehtë t’i përgjigjemi: jopsikologë janë ata që nuk kanë studiuar psikologji, që nuk kanë një laurë apo diplomë në këtë lëndë. Kësisoj, siç është e natyrshme, pjesa më e madhe e njerëzve nuk janë psikologë. Por gjërat nuk janë kështu: në të vërtetë duhet thënë se nuk ekzistojnë jopsikologët, e që çdo njeri në vazhdën e jetës së vet ushtron, dhe nuk mund të mos e ushtrojë, psikologjinë: duhet të mësojë se ç’ndodh tek të tjerët, duhet të orvatet t’i kuptojë ata; për më tepër, duhet të përpiqet të parashikojë se si do të sillen. Për këto synime që ka, nuk  e nevojshme të frekuentojë laboratorin e një universiteti, por duhet të shkojë – në të vërtetë nuk ka nevojë as dhe të shkojë – në laboratorin e jetës së përditshme, ku ai mund të vëzhgojë e të hulumtojë të gjitha çështjet dhe të gjitha eksperimentet. Kësisoj, pyetja nuk duhej të tingëllonte: “Kush është psikolog e kush nuk është psikolog?“, porse “Kush është psikolog i mirë e kush është psikolog i keq?“. E simbas mendimit tim, studimi i psikologjisë mund të na ndihmojë të bëhemi psikologë më të mirë.

E pas kësaj, ja tek jemi tek pyetja e dytë: “Ç’është psikologjia“. Është shumë më e vështirë t’i përgjigjemi kësaj pyetjeje se sa të parës, dhe për ta bërë këtë duhet të ecim me hapa të vegjël. “Psikologji“ do të thotë fjalë për fjalë shkencë e psikës, e shpirtit, term i cili prapëseprapë na thotë shumë pak sa i takon shkencës në fjalë, objektit të hulumtimit, metodave që përdor dhe pikësynimeve të saj. Për më tepër, thuhet se psikologjia është një shkencë relativisht moderne, dhe kjo prejse termi ka hyrë në përdorim të gjerë vetëm këto njëqint apo njëqint e pesëdhjetë vitet e fundit. Por harrohet fakti se ka ekzistuar një psikologji paramoderne, e cila ka vepruar në vija të përgjithshme  nga vitet 500 para Krishtit e deri në shekullin XVII, veçse nuk quhej “psikologji“ por “etikë“ ose, më shpesh akoma “filozofi“, paçka se bëhej fjalë pikërisht për psikologji. Cilat ishin në thelb qëllimet e kësaj psikologjie paramoderne? Përgjigja mund të përmblidhet kësisoj: ishte dija e psikës njerëzore që kishte si qëllim përmirësimin e njeriut. Pra ajo kishte një qëllim moral, e madje mund të thuhet religjioz, shpirtëror.

Po mjaftohem me paraqitjen e disa shembujve të shkurtër të psikologjisë paramoderne. Së pari budizmin, që mbart një psikologji të gjerë, të përmbledhur dhe dalluese sa më s’ka. Aristoteli ka shkruar një doracak psikologjik porse e ka titulluar Etika. Stoikët kanë hartuar një psikologji me shumë interes: me gjasë shumë prej jush dinë për “Meditimet e Mark Aurelit“. Tek Thoma Akuini gjendet një sistem psikologjik, nga i cili mbase mund të mësojmë më tepër se nga pjesa më e madhe e doracakëve të kësaj disipline; në veprën e tij gjenden trajtime të thella dhe shumë interesante rreth koncepteve si narcisizmi, mendjemadhësia, përunjësia, thjeshtësia, ndjenja e inferioritetit, e plot të tjera. E njëjta gjë vlen edhe për Spinozën, i cili ka shkruar një vepër mbi psikologjinë që, ashtu si dhe Aristoteli, e ka titulluar Etika. Dhe Spinoza është i pari psikolog i madh që ka e pranuar shkoqur ekzistencën e pavetëdijes, duke pohuar se ne jemi të vetëdijshëm për të gjitha dëshirat tona, po jo për shkaqet e tyre. E përnjëmend, sikundër do të vërejmë edhe më tutje, kjo është baza e shumë më të vonshmes psikologji frojdjane të thellësisë.

Në epokën moderne shfaqet një psikologji e një lloji krejt tjetër, që e ka fillesën diku pak më shumë se njëqint vite më parë. Objektivi i saj është i ndryshëm: njeriu duhet të njohë shpirtin, psikën, jo më për t’u bërë më i mirëpor, le ta themi me plot gojën, për të patur më shumë sukses. Synohet njohja e vetvetes dhe e të tjerëve për të arritur epërsi më të mëdha, për të përpunuar të tjerët, për t’i dhënë vetes një një fizionomi që të mund të jetë më e përshtatshmja për atë që dëshiron të spikatë. Ndryshimi midis detyrave të psikologjisë paramoderne dhe moderne bëhet e kuptueshme vetëm nëse kemi parasysh masën e ndryshimeve që kanë pësuar kultura dhe qëllimet e shoqërisë. Sigurisht, në Greqinë antiko-klasike, apo gjatë Mesjetës, njerëzit në përgjithësi nuk ishin shumë më të mirë nga ç’janë sot, e mbase ishin deri dhe më të këqinj sa i takon sjelljes së përditshme; por ekzistenca e tyre ishte mbizotëruar prej një ideje. Atyre jeta nuk u dukej e denjë për t’u jetuar veç për të siguruar bukën, por duhej të kishte edhe një kuptim, duhej t’i shërbente realizimit të plotë të njeriut, dhe psikologjia ishte kthyer drejt këtij qëllimi.

Njeriu modern i shikon gjërat nën një dritë tjetër. Nuk është edhe aq i prirur për të qenëmë shumë, sa ç’është i prirur për të patur më shumë: një pozitë më të mirë, më shumë para, më shumë pushtet, më shumë vëmendje. Dhe ne sot e dimë – thuhet përherë e më shpesh, dhe vërehet mbase më qartë në vëndin më të përparuar ekonomikisht dhe më pasur të botës, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës – se janë gjithnjë e më të shumtë ata që dyshojnë se këto qëllime i bëjnë përnjëmend më të lumtur. Por është e kotë të flasim këtu. Mbetet fakti se këta dy objektivë i japin edhe psikologjisë dy drejtime të ndryshme; dhe në këtë rast na duhet t’i themi dy fjalë mbi psikologjinë moderne, për të sqaruar se çfarë duhet të kuptojmë me këtë term.

Psikologjia moderne ka debutuar në mënyrë shumë modeste, duke iu përkushtuar pikësëpari studimit të kujtesës, fenomeneve akustike dhe pamore, asocacioneve mendore përveçse shpirtërore. Midis nistarëve të psikologjisë moderne, me gjasë Wundt është më i vyeshmi e më i rëndësishmi; studiuesit e asaj kohe nuk shkruanin për publikun e gjerë, ishin pak të njohur, veprat e tyre lexoheshin prej kolegëve të tyre, dhe “të paditurit“ që interesoheshin për punët dhe botimet e tyre ishin shumët të pakët.

Situata ndryshoi në mënyrë rrënjësore në kohën kur psikologjia filloi të bëhej popullore, gjë që ndodhi kur ajo filloi të merrej me një çështje themelore, atë të shkaqeve të sjelljes njerëzore. Kjo ka qenë tematika e psikologjisë në këto pesëdhjetë vitete e fundit. Bëhet fjalë për një çështje që, sikundër është e natyrshme, u intereson të gjithëve në çastin kur kushdo do të donte të dinte: cilat janë shkaqet e mia, përse jam mbruajtur për të vepruar kështu e jo në ndonjë mënyrë tjetër? E nëse psikologjia i premton se mund t’i thotë diçka në lidhje me këtë, atëherë është e qartë se merr vlera të mëdha në sytë e tij. Ja sepse psikologjia e shkaqeve është bërë mbase më popullore se çdo shkencë tjetër: një popullaritet që sigurisht nuk ka ardhur duke u pakësuar, përkundrazi duke u rritur në këto dhjetëvjeçarët e fundit.

Dy janë shkollat kryesore: ajo e teorisë së instinkteve dhe ajo që studion sjelljet, pra bihevioriste. Së pari, ndonjë vëzhgim mbiteorinë instinktive, e cila ia detyron origjinën e vet njërit prej mendimtarëve më të mëdhenj të shekullit të shkuar, Çarls Darvinit, që u interesua edhe për instinktet si shkaqe njerëzore. Duke u bazuar në hulumtimet e tij, dora – dorës është arritur në përpunimin e një teorie, e cila, në mënyrë të përmbledhur, pohon se çdo veprim ka një shkak, dhe se secili nga shkaqet është një instinkt autonom i lindur, hiç më pak as më shumë se ai i shtazës. Nëse një individ është agresiv, shkaku do kërkuar në instinktin e agresivitetit; në instinktin e nënshtrimit kur dikush është i nënshtruar, në instinktin e zotërimit kur synon të vihet në zotërim, nëse është lakmiçar; në instinktin e xhelozisë kur është xheloz; në instinktin e bashkëpunimit kur është i dhënë pas bashkëpunimit; në instinktin e ikjes, nëse është i gatshëm për t’ia mbathur, e kështu me radhë. Në terësi, teoricientët e instinktit kanë renditur rreth dyqint instinkte të ndryshëm, çdonjëri prej të cilëve do të përbënte shkakun e një sjelljeje të caktuar njerëzore, ashtu sikundër çdo tastë e pianofortit jep një tingull të veçantë.

Përfaqësuesit kryesorë të këtij drejtimi në fjalë kanë qenë dy amerikanë, Uilliam Xhejms dhe Uilliam Mekdugall. Lidhur me çfarë jam duke ju thënë, do mund të krijoni përshtypjen se bëhet fjalë për një teori të thjeshtë, vërtetë miturake; por nuk është hiç kështu. Mbi themelet e hedhura kohë më parë nga Darvini, këta dy studiues, e bashkë me ta edhe mendimtarë të tjerë me shumë peshë e mprehtësi, kanë ngritur një godinë shumë interesante – por e cila, të paktën simbas gjykimit tim, nuk është ndërtuar shkëlqyeshëm. Madje, as nuk bëhet fjalë për një godinë, përkundrazi për një projekt të mbetur domosdo përgjysmë. Versioni i fundit i madh i teorisë instinktive, që ka njohur popullaritet shumë të gjerë, është ai i Konrad Lorencit, i cili e ka rikthyer agresivitetin njerëzor në një instinkt agresioni pak a shumë të lindur.

Mangësia e teorive të tilla duhet kërkuar në prirjen e tyre për thjeshtëzim; në të vërtetë mund të duket shumë e thjeshtë në rrugë teorike të kërkosh me ngulm një instinkt për çdo veprim të veçantë. Në fakt, duke vepruar kësisoj, nuk sqarohet kurrgjësend; ndodh të kufizohesh në pohimin: veprimi ka një shkak, çdo veprim i veçantë ka një shkak të veçantë, të gjithë shkaqet janë të lindur. Por nuk mund të vërtetohet për pjesën dërrmuese të këtyre të ashtuquajturve instinkte; ka sjellje – si përshembull agresioni mbrojtës ose ikja, e brënda ca kufinjve edhe seksualiteti, që gjithsesi nuk mund të pohohet me po aq siguri – në të cilat gjendet përbërës pothuajse instinktivë; por edhe në rastin e tyre mbetet fakti që të mësuarët, ndikimi kulturor dhe shoqëror, mund t‘i modifikojnë në masë të gjerë këto shtysa të lindura, e madje në një pikë të atillë, sa tek qëniet njerëzore dhe tek shtazët e nënshtruara ndaj modifikimit në fjalë, ata ose pothuajse janë zhdukur ose rezultojnë të jenë theksuar në mënyrë të përbindshme.

Një tjetër vështirësi me të cilën ndeshet kjo teori, përbëhej nga fakti se ca instinkte duken shumë të fuqishme tek disa persona dhe disa kultura, teksa tjetërkund vërehen të jenë  mjaft pak të zhvilluara. Përshembull, ekzistojnë disa etni primitive jashtëzakonisht agresive, ndërsa disa të tjera nuk kanë asfare agresivitet: konstatime të tilla mund të bëhen edhe sa i takon individëve të veçantë. E kështu ndodh që, nëse një tip shkon tek psikiatri e i thotë: “Doktor, kam luajtur mendsh nga zemërimi, dua t‘i vras që të gjithë, gruan time, fëmijët e mi, veten“, mjeku nuk ka për të nxjerrë përfundimin: “Po, po, ja një njeri agresiviteti i të cilit është veçanërisht i fortë“, por do t’i bëjë diagnozën e do të dalë në përfundimin: “Ky njeri duhet të jetë i sëmurë, sepse agresiviteti që shpreh, urrejtja që mbart brënda vetes, nuk si të mos jetë një shpërfaqje patologjike“. Nëse do të  qe fjala për instinkt, do të qe një fenomen natyral e jo simptomë e një sëmundjeje.

Për më tepër, është e lehtë të konstatohet – dhe është diçka me rëndësi shumë të madhe – që pikërisht njerëzit më primitivë, gjuetarët dhe mbledhësit që jetonin në stadet parake të qytetërimit, ishin qeniet njerëzore më pak agresive; e nëse agresiviteti ishte i lindur, do të ishin pikërisht gjuetarët dhe mbledhësit ata që do ta nxirrnin në pah me qartësinë më të madhe, teksa mund të provohet e kundërta, që do të thotë se me përparimin e qytetërimit, – që prej viteve 4000 para Krishtit, me ndërtimin e qyteteve të mëdha, mbretërive, hierarkive, ushtrive, me sajimin e luftës e të skllavërisë, dhe po përdor termin “sajim“ sepse nuk bëhet aspak fjalë për fenomene natyrale – sadizmi, agresiviteti, lakmia për të nënshtruar dhe shkatërruar, janë rritur në masë të përbinshme, duke mbërritur përmasa shumë më të mëdha se sa në bashkësitë primitive parahistorike.

Këto vështirësi kanë nxitur një tjetër shkolle, atë biheivioriste, për të pohuar saktësisht të kundërtën, që do të thotë se asgjë nuk është e lindur, që gjithçka është pasojë e rrethanave shoqërore dhe e manipulimeve shumë të afta të qënieve njerëzore nga shoqëria apo familja. Përfaqësuesi më i rëndësishëm i kësaj shkolle është profesor Skiner, një amerikan që në librin e tij, titulli i të cilit në përkthim tingëllon Përtej lirisë dhe dinjitetit, ka pohuar në vija të përgjithshme se koncepte si liria dhe dinjiteti janë thjesht trillime, se as njëra e as tjetri nuk ekzistojnë, por janë vetëm prodhim i ndikimit të ushtruar mbi qëniet njerëzore, të cilët konceptojnë kështu idenë e një lirie të mundshme; me një fjalë, në natyrën e njeriut nuk gjëndet as dëshira e lirisë e as ndjenja  e dinjitetit. Një shembull i thjeshtë i kësaj teorie: Pierini nuk dëshiron të hajë spinaq; e ëma e ndëshkon për këtë, por, sikundër shumë prindër e dinë, nuk arrin ndonjë rezultat. Skiner thotë: metoda është e gabuar. Përkundrazi nuk duhet folur fare për spinaqin, por thjesht të vendosen mbi tryezë; nëse Pierini ha pak, e ëma i buzëqesh dhe i premton një copë tjetër torte. Herën tjetër, ja tek tek është sërish spinaqi mbi tryezë; dhe Pierini ka prirjen për të ngrënë; e ëma e shikon tërë kënaqësi dhe i jep një copë çokollatë; e kështu me radhë, derisa Pierini të kushtëzohet, domethënë të ketë kuptuar që, nëse ha spinaq do të marrë një shpërblim. Kush nuk do të dëshironte të merrte një shpërblim? E shumë shpejt, Pierini e ha spinaqin tërë shije, duke i parapëlqyer mbi të gjitha perimet e tjera. Mirëpo, mund të ndodhë që gjërat të mos shkojnë kështu; dhe Skineri ka shpenzuar shumë energji për të shpjeguar metodën më të mirë që jep rezultat: shpërblimi nuk duhet thënë përherë, por herë mbas herë duhet të hiqet e të vihet sërish. Janë kryer shumë hulumtime dhe eksperimente të vyeshme, me qëllim që të konstatohet se si të veprohet për t’i joshur njerëzit në mënyrë sa më të efektshme, e për të ndikuar mbi ta që, nëpërmjet premtimit të shpërblimeve, ata të bëjnë ç‘dëshiron shpërblimdhënësi. Se përse e dëshiron ky i fundit një gjë të tillë, Skinerit nuk i intereson: kufizohet në mbështetjen e idesë se nuk ekzistojnë vlera të privuara nga një objektiv kuptimplotë.

Kjo është gjë shumë e kuptueshme, nëse kemi parasysh situatën e psikologut në laborator. Nëse minjtë hanë apo jo, është gjë krejtësisht pa interes: ajo që ka rëndësi është se me mjetet në fjalë, arrin t’i kandisësh të hanë ose të mos hanë.

E meqë psikologët biheivioristë e fusin edhe njeriun – e besoj edhe veten e tyre – në të njëjtin thes me minjtë e laboratorit, në sytë e tyre nuk ka rëndësi të vendosin përse e për ç’arsye duhet të kushtëzohet, por vetëm fakti se mund të bëhet dhe se kjo është mënyra më e mirë për ta arritur. Biheiviorizmi e ndan sjelljen e njeriut nganjeriu; nuk hulumton mbi individin që vepron, përkundrazi vetëm mbi prodhimin e veprimit, duke identifikuar me të tërë sjelljen. Sa i takon asaj çka fshihet mbas vetë sjelljes, domethënë njeriut, pohimi i qartë është se bëhet fjalë për një aspekt të papërfillshëm, për një spekullim të njëmendtë filozofik. Biheivioristëve u intereson vetëm ajo që njeriu bën, e nuk duan t’ia dijnë fare rreth arsyes se përse një numër kaq i madh individësh nuk reagon siç duhet reaguar, nëse teoria i përgjigjet së vërtetës. Biheivioristi nuk shqetësohet aspak nga të dhënat e qarta që shumë njerëz  rebelohen, nuk përshtaten, mbeten mospërfillës edhe ndaj joshjeve më të holla, që përgjithësisht janë ato që paraqiten nga kjo teori, por sillen në mënyrë krejtësisht të kundërt. Biheiviorizmi niset nga parakushti që pjesa më e madhe e individëve parapëlqen më shumë ta lërë veten të korruptohet, se sa të të mos jenë vetvetja e të realizojnë atë që është e nënkuptuar në thelbin dhe në karakterin e tyre.

Teoria instinktive dhe ajo biheivioriste, pavarësisht dallimeve të mëdha, kanë një gjë të përbashkët: si për njërën ashtu dhe për tjetrën, njeriu nuk është aspak mbruajtësi i ekzistencës së vet. Njeriu i teorisë instinktive është i shtyrë nga e kaluara njerëzore dhe shtazore; njeriu i biheiviorizmit është i shtyrë nga situatat shoqërore, nga kushtet konkrete, vihet në lëvizje nga mjeshtëritë e joshjes, nga prirja për t’u përshtatur në shoqërinë e vet, ashtu sikundër njeriu i teorisë tjetër është i kushtëzuar nga e kaluara e species së vet.  Por asnjëri nga të dy njerëzit, ose më mirë të themi asnjëri model njerëzor i të dy teorive, nuk vihet në lëvizje nga ajo që dëshiron, nga ajo që është, nga ajo që ka të bëjë me thelbin e tij.

Këto dy tendenca të mëdha paraqesin në përgjithësi atë që sot quhet rëndom “psikologji moderne“. Tash për tash, duket se fitorja i takon psikologjisë biheivioriste: biheivioristë janë pjesa më e madhe e profesorëve të psikologjisë nëpër universitetet amerikane, e shumë e ngjashme paraqitet edhe psikologjia sovjetike, kjo për arsye lehtësisht të kuptueshme, tek të cilat nuk dua të ndalem.

Tre konceptet themelore të Zigmund Frojdit

Dy rrymave të përshkruara më sipër, i shtohet një e tretë: psikoanaliza që quhet edhe psikologjia e thellësisë, themeluar nga Zigmund Frojdi. Ky u përpoq të kuptonte në mënyrë racionale shtysat njerëzore, sidomos ato joracionale. Shkurt donte të kuptonte se cilat janë shkaqet, gjëndjet e urrejtjes, të dashurisë, të nënshtrimit, të shkatërrimit, të zilisë, të xhelozisë, domethënë të gjitha ato pasione që shkrimtarët e mëdhenj (e mjafton të kujtojmë Shekspirin, Balzakun, Dostojevskin) janë orvatur të përshkruajnë nëpër dramat dhe romanet e tyre. Frojdi donte t’i bënte objekt të hulumtimit shkencor, duke krijuar kështu shkencën e irracionales, duke i vënë vetes si qëllim të depërtonte në të, jo tashmë me mjete artistike, por pikërisht në mënyrë racionale. Rezulton kaq e qartë se përse teoria e Frojdit  ka tërhequr më shumë artistët, mbi të gjithë surrealistët, se sa psikologët dhe psikiatrët të cilët i konsideronin thelbësisht pa kuptim idetë e Frojdit, hulumtimet e të cilit përputheshin saktësisht me çështjet që parashtronin artistët: ç’janë pasionet njerëzore, dhe ç‘duhet bërë për t’i kuptuar? Ndërsa psikiatrët kishin si qëllim shumë-shumë të zbulonin se si mund të do mund të kurohej njeriu nga simptomat që i shkaktonin vuajtje, apo që e bënin të papërshtatshëm ndaj kërkesave të shoqërisë dhe ndaj zhvillimit të tij vetiak.

Frojdi – dhe kjo ka rëndësi shumë të madhe të kuptohet – synonte të vëzhgonte në mënyrë shkencore jo vetëm shkaqet e veprimit, domethënë pasionet, por, saktësisht si psikologjia paramoderne, dhe në kundërshtim me dy degët kryesore të psikologjisë moderne, parashtron edhe një qëllim moral: njeriu duhet të njohë veten, duhet të zbulojë pavetëdijen e tij për të mbërritur pamvarësinë. Objektivi i Frojdit ishte mbizotërimi i arsyes, shkatërrimi i iluzioneve, në mënyrë që njeriu të bëhej i lirë dhe pamvarur. Synimet e tij morale ishin të njejta me Iluminizmin, me racionalizmin: një objektiv ky që kapërcente tepër atë që pjesa tjetër e psikologjisë kishte parasysh me një term të këtillë e që i propozonte vetes në qëllimin e vet, i cili kufizohej në zbulimin e mënyrës për të arritur një funksionimin më të mirë të njeriut.

Ndërsa synimi i Frojdit ishte një model njerëzor që përputhej nga shumë këndvështrime me atë të filozofëve të mëdhenj të Iluminizmit.

Teoria e Frojdit dhe mënyra se si u formulua ajo, ishin prapëseprapë gjerësisht të kushtëzuara nga Zeitgeist: darvinizmi, materializmi, instinktivizmi. Për këtë arsye, aty-këtu Frojdi e parashtron teorinë e tij në terma të atillë sa të bën të besosh se edhe ai vetë ishte instinktivist, gjë që ka shkaktuar keqkuptime të mëdha. Tashti do të përpiqem të shpërfaq atë që sipas gjykimit tim përbën thelbin e zbulimeve të Frojdit, duke ju paralajmëruar që bëhet fjalë, siç është e natyrshme, për një mendim personal, të papranuar nga pjesa më e madhe e psikanalistëve.

Koncepti i parë themelor është ai i pavetëdijes, domethënë largimi. Sot kjo është pothuajse e harruar, e kur flitet për psikanalizën mendohet për unin, mbiunin dhe esin, për kompleksin e Edipit dhe teorinë e libidos, do të thotë pikërisht për ato terma që Frojdi ka lënë mënjanë në përkufizimin e tij të thelbit të psikoanalizës.

Le të merremi para së gjithash me pavetëdijen, domethënë me largimin. Shpesh na rastis të shtyhemi nga shkaqe për të cilët jemi krejtësisht të pavetëdijshëm, e më lejoni që në lidhje me këtë t’ju paraqes një shembull të vogël, shembull të rëndomtë. Para ca kohësh erdhi të më takonte një koleg që e dija se nuk kishte simpati për mua, kështuqë mbeta pakëz i habitur prej faktit që kish ardhur tek unë. Kolegu i bie ziles, unë hap derën, ai më zgjat dorën dhe më thotë me një ton të përzemërt: “Mirupafshim!“. Gjë që do të thotë se, në mënyrë të pavetëdijshme, do të kish dashur të ishte larguar tashmë; skena e vizitës nuk kish qenë asfare burim ngazëllimi për të, ashtu sikundër dhe rezultonte nga ajo “mirupafshim“, e thënë në vend të “mirdita“. E çfarë mund të thoja nga ana ime? Absolutisht asgjë; duke qenë se kolegu ishte psikoanalist si dhe unë, ai e dinte qartë se çfarë kishte shfaqur  dhe që sigurisht që nuk mund të shfajësohej me një “Nuk desha të thoja këtë“. Do të kish qenë thjesht diçka miturake, meqenëse të dy e dinim se nuk ishte fjala ishte për të interpretuar një lapsus, po përkundrazi për të lexuar diçka të kuptueshme. Gjwndja ishte e sikletshme, prandaj ndenjëm të dy në heshtje. Por, bëhet fjalë veç për një shembull nga episode që ndodhin qindra e qindra herë, dhe Frojdi e ka ndërtuar doktrinën e tij mbi shumë raste të këtilla. Mund të përmendim një tjetër, atë të një babai sadist që rreh të birin: episode që sot, sipas mendimit tim, ndodhin më rrallë se pesëdhjetë vjet më parë. Pra, një baba sadist, që do të thotë një njeri i cili ndjen kënaqësi kur u shkakton dhembje të tjerëve ose kur ushtron një kontroll të rreptë mbi ta. Nëse do ta pyesnin se përse sillet ashtu (e zakonisht nuk është nevoja ta pyesësh, sepse është i gatshëm të japë sqarime vetë), përgjigja e tij do të jetë: “Duhet të veproj kështu doemos, nëse dua që im bir të bëhet ose të mbetet njeri i ndershëm; e bëj për të mirën e tij“. Dhe ju do ta besoni? Ndoshta po, ndoshta jo; por shikojeni pak në fytyrë! Shikoni shprehjen e fytyrës së tij kur rreh të birin, vëzhgoni dritën që i ndizet në sy, dhe do ta kuptoni menjëherë se keni të bëni me një njeri të mbushur plot me urrejtje e njëkohësisht të lumtur që i është dhënë mundësia të derdhë mizorinë e tij mbi dikë tjetër. E njëjta shprehje që vërehet tek policët (jo tek të gjithë, natyrisht), tek disa infermiere, tek disa gardianë burgjesh e në mjaft situata të tjera: një shprehje që pak a shumë maskohet, simbas interesave që ka individi për ta bërë një gjë të tillë. Por le të mbetemi tek shembulli i babait. Ai që e vëzhgon, e kupton menjëherë se shkaqet nuk janë ato që ai paraqet; ky njeri nuk e ka asfare si qëllim shpëtimin e të birit: ky është vetëm një “arsyetim“; shkaku i tij i vërtetë është shtysa sadiste, për të cilën gjithsesi ai nuk është i vetëdijshëm.

Mund të marrim edhe një shembull me peshë shumë më të madhe historike, atë të Adolf Hitlerit, i cili në mënyrë të vetëdijshme këmbëngulte se donte të mirën e Gjermanisë: madhështinë, shpëtimin, rëndësinë botërore të Gjermanisë, e kështu me radhë. Megjithëse jepte urdhëra shumë mizorë, me aq sa dimë ai kurrë nuk ka patur dijeni të qartë se bëhej fjalë tamam për mizori. Gjithnjë ka qenë i bindur se po vepron i nxitur nga dëshira për t’i sjellë dobi vendit të vet, që veprimet e tij do të përfshiheshin në zbatimin e ligjeve historike në emër të fatit, të racës, të Providencës. Dhe nuk e kuptonte fare se ishte një njeri i frymëzuar nga hareja e shkatërrimit. Nuk mund ta duronte pamjen e ushtarëve të rënë, e shtëpive të rrënuara, dhe është kjo arsyeja që gjatë tërë Luftës së Dytë Botërore ai nuk shkoi kurrë në front. Dhe jo nga frikë, por sepse nuk mund ta përballonte pamjen dhe pasojat konkrete të lakmisë së tij për shkatërrim. Situatë jo fort e ndryshme nga ajo e një individi të sëmurë nga mania për t’u larë. Në nivel të vetëdijes, ai dëshiron të jetë përjetësisht i pastër, por nëse i nënshtrohet analizave zbulohet se në mënyrë të pavetëdijshme mendon se i ka duart të zhyera me gjak dhe me lëndë të tjera të pista, e që don të dëliret nga diçka që brënda tij është e pranishme në një formë tamam të pavetëdijshme: me gjasë një krim të fshehtë, një mendim kriminal, që duhet larguar vazhdimisht. Diçka të tillë kishte edhe Hitleri; edhe ishte i prekur nga mania për t’u larë, por shumë vëzhgues kanë vërejtur që e mbante veten gjithnjë në mënyrë të përkryer, në masë mjaft më të lartë se sa mesatarja e njerëzve të pastër. Paralelizmi është i qartë: në të vërtetë, Hitleri nuk donte ta kuptonte lakminë e tij për shkatërrim, por e largonte, duke patur dijeni veç për qëllimet e tij të mira. Gjë që, gjithsesi ishte e mundur vetëm brënda disa kufinjve. Përnjëmend, kur iu desh të dorëzohej para faktit se Gjermania, ose për të qenë më i saktë, ai vetë, e kishte humbur luftën, largimi në fjalë reshti, dhe ja tek e vërejmë papritmas Hitlerin që dëshiron shkatërrimin e tërë Gjermanisë, e tërë popullit gjerman. Hitleri i tha vetes: “Ky popull nuk e meriton të vazhdojë të jetojë, sepse nuk arriti ta fitojë luftën“. Kësisoj, më në fund, lakmia e tij e shkatërrimit u shpreh në mënyrë të plotë; në të vërtetë, ajo kishte qenë përherë e pranishme në karakterin e tij, thjesht qe larguar dhe arsyetuar, dhe e tillë vijoi të ishte, derisa maska nuk mund të mbahej dot më. Por edhe atëherë, Hitleri thirri në ndihmë një arsyetim: “Gjermanët duhet të vdesin, sepse nuk e meritojnë të vazhdojnë të jetojnë“.

Me shembuj të tillë, pak a shumë dramatikë, ndeshemi përditë: ka gjithandej individë të cilët i anashkalojnë shkaqet e njëmendta, sepse për shumë arsye nuk mund të përballojnë vënien në dijeni, sepse nuk duan të dinë në lidhje me veten diçka që bie në kundërshtim me ndërgjegjen e tyre apo me opinionin publik, dhe e kuptojnë se po ta merrnin vesh do të gjëndeshin në një situatë shumë të vështirë për ta. Prandaj preferojnë të mos jenë të vetëdijshëm e të mos i bien ndesh një pjese të vetes së tyre, “unit të tyre më të mirë“ ose ideve të shumicës së “njerëzve të ndershëm“.

Por ja tek zbulohet një pasojë shumë interesante e largimit. Nëse njerëzve u tregohen shkaqet e vërteta të sjelljes së tyre, ata reagojnë – dhe kjo është pika e dytë e trajtesës sime – kundërveprojnë me atë që Frojdi e quante qëndresë: rebelohen nga informacioni që u jepet, duke e refuzuar në mënyrë shumë energjike edhe në rastin kur ai që ua jep një informacion të këtillë ka qëllim të mirë dhe krejt në dobi të tyre. Individët nuk duan ta pranojnë realitetin që u mundësohet nga informacioni, dhe sigurisht që nuk veprojnë si automobilisti në rastin kur një tjetër e vë në dijeni se dera nuk është mbyllur mirë apo që nuk i ka ndezur dritat; automobilisti gëzohet dhe tregohet mirënjohës kur e merr vesh. Krejt ndryshe është sjellja e personave që vihen në dijeni se po bëjnë largim; këta kundërveprojnë me qëndresën. Në të gjitha rastet e sipërpërmendur largimeve, është e pritshme që ai i cili bën një gjë të tillë të shfaqë qëndresë në rast se i shpaloset ajo që ndodh përnjëmend brënda tij, që do të thotë realiteti, realiteti i tij i brendshëm, në vend të shtirjes që ka ndërtuar dora – dorës.

Pra në ç‘mënyrë sillen individët që shfaqin rezistencë? Një reagim absolutisht tipik është zemërimi, mllefi, agresiviteti. Kush dëgjon atë që s’dëshiron të dëgjojë, tërbohet: është njëlloj si të donte të largonte dëshmitarin e krimit. Nuk mund ta vrasë – do të ishte shumë e rrezikshme -, e kësisoj, në njëfarë kuptimi e heq qafe në mënyrë simbolike. Zemërohet, kundërshton: “Ti je i shtyrë thjesht nga zilia, nga qëllime të mbrapshta. Ti më urren, ndjen kënaqësi të më thuash gjëra që më plagosin“, etj. Në ndonjë rast tërbohet aq shumë, sa arrin të bëhet deri dhe i rrezikshëm; gjithsesi hovi i zemërimit të tij ndryshon simbas rrethanave. Kur rezulton e sikletshme për ta lëshuar me të katra unin e vet (si përshembull në rastin e një vartësi përballë eprorit), parapëlqen të mos thotë asgjë; por të shkojë në shtëpi dhe t’ia shkarkojë së shoqes humorin e keq. Por kur nuk ekzistojnë rreziqe të tilla, dhe kemi rastin e eprorit ndaj vartësit, ndodh shpesh që përballë kritikave të këtij (e vë re se kritika në fjalë është thirrje për diçka të vërtetë, konkrete) kundërveprimi do të jetë më së shumti një shfaqje mendjemadhësie, e do të konsistojë përshembull në dëshirën për t‘i kujtuar vartësit pozitën e tij të ulët ose, më thjesht, ta nxjerrë përjjashtë. E, natyrisht, nuk do ta bëjë këtë duke patur vetëdijen se tjetri i ka shkaktuar një plagë – e tekefundja, e si do të ishte në gjëndje t‘ia bënte këtë ai çapaçul – por me pretekstin se ai mjeran i vogël është një shpifarak, një qenie e ndyrë.

Një formë tjetër më e thjeshtë e qëndresës, shfaqet me anashkalimin e fjalëve që dëgjohen. Sidomos kur vërejtja nuk është me rëndësi të madhe, nëse nuk është theksuar në mënyrë të veçantë, ndodh shpesh që të shtihet se e ka keqkuptuar ose që nuk e ka dëgjuar.

Natyrisht, jo gjithnjë është e mundur të bëhet, por gjithsesi kjo është forma më e thjeshtë e qëndresës dhe një nga më të përhapurat.

Një tjetër formë konsiston në të ndjerët i lodhur apo i depresuar, metodë kjo e njohur për shumë bashkëshortë. Kur ndodh që ata të thonë gjëra që nxjerrin në pah shkakun e vërtetë të sjelljes së tjetrit, ky i fundit tregohet i shqetësuar e i dorëzuar, dhe shpesh qëllon që edhe ai nga ana e vet të marrë pozicionin e akuzuesit e, në heshtje ose në mënyrë të qartë, t‘i japë kah të kundërt qortimit: “E shikon ç’bëre? Shih si më zuri depresioni, ja ç’gjëndje më shkaktoi qortimi yt!“. Dhe pak rëndësi ka nëse kjo është e vërtetë apo jo; shumë shpejt, ai që e ka bërë qortimin, i mësuar prej përvojës, duhet të ruhet mirë nga theksimi i sërishmë i shtysave të pavetëdijes, duke e ditur se do mund ta paguajë shtrenjtë.

Një formë e mëtejshme e qëndresës lidhet me ikjen, e edhe kjo në disa raste vërehet në situata bashkëshortore, kur konstatohet se partneri ka zbuluar diçka që tjetri dëshironte ta mbante të fshehtë, me gjasë edhe në mënyrë të pavetëdijshme. Prapëseprapë, njëri nga partnerët kupton se tjetri di për të më shumë se sa ai vetë: një gjëndje e cila rezulton përnjëmend e padurueshme, që nuk dëshiron t’i vihet në dukje, meqenëse nuk ka fare ndërmend ta ndyshojë. Dëshiron të jetë siç është, e kësisoj s’i mbetet të bëjë tjetër veçse t’ia mbathë. Konstatohet shpesh edhe në psikanalizë: nuk janë të rrallë pacientët që e ndërpresin trajtimin kur ndodh që psikoanalisti t’u thotë diçka që ata nuk duan ta dëgjojnë, e natyrisht justifikimi tingëllon i tillë: “I dhashë fund sepse psikanalisti është i çmendur. Ka thënë për mua gjëra të atilla që dëshmojnë se deri në ç’pikë është i krisur. Pyes veten se si ka mundur të thotë gjëra të atilla!“. Cilido tjetër do ta dinte se psikoanalisti ka plotësisht të drejtë, por kush preket nga vërejtjet e tij dhe ka frikë të tmerrshme të ndryshojë, mund të kundërveprojë vetëm në mënyrë të dhunshme): “Nuk dua të të shikoj më, nuk dua të dëgjoj më gjëra të këtilla!“.

Mjaft e ndryshme shfaqet situata kur një individ është i prirur për të ndryshuar. Një njeri që e kupton përnjëmend vetveten, ai i cili dëshiron ta njohë të vërtetën mbi veten që të mund të ndryshojë, zakonisht nuk kundërvepron me zemërim, ikje, etj, por në thelb tregohet mirënjohës që po i thuhen gjëra të nevojshme për zhvillimin e tij – jo më pak mirënjohës nga ç’do të tregohej ndaj mjekut që i diagnostikon sëmundjen me qëllimin që ta shërojë. Por pjesa më e madhe e individëve nuk janë aspak të prirur për të ndryshuar: dëshirojnë vetëm të marrin miratimin se nuk kanë kurrgjë për të ndryshuar. Ata që duhet të ndryshojnë janë të tjerët.

Në përgjithësi mund të pohohet, pa drojën e përgënjeshtrimit, se një pjesë e rëndësishme e energjive tona shkon për largime dhe përqëndresa në rastet kur ndodh të vihet gishti mbi të vërtetën; dhe, siç është e natyrshme, bëhet fjalë për një shpenzim gjigand energjish, që i pengon shumë njerëz t’i përdorin për qëllime të dobishme rezervat dhe aftësitë e tyre.

Dhe tashti, koncepti i tretë themelor i Frojdit, ai zhvendosjes, term me të cilin Frojdi në terësi quante faktin se pacienti e jeton psikoanalistin si një person të fëmijërisë së tij, që do të thotë babai ose nëna, dhe se, tekembramja, kundërveprimi i tij ndaj vetë psikoanalistit nuk përputhet me individin prej mishi e kockash i cili qëndron përballë apo rri ulur mbrapa tij: e merr si të ishte dikush tjetër, pikërisht nëna, babai, një gjysh, pra një person që ka patur rëndësi për të në kohën kur ishte fëmijë. Po kufizohem në paraqitjen e një shembulli që e ilustron në mënyrë të shkëlqyer gjithë sa thashë. Një psikoanalist më ka treguar për një paciente të tijën, me të cilën kishte të bënte që prej tri javësh, e cila një ditë, teksa po dilte nga studioja, e mati me sy dhe i tha: “Si është e mundur, ti nuk ke mjekër?“. Psikoanalisti nuk kishte pasur kurrëndonjëherë mjekër, ndërsa pacientja për tri javë rresht kishte qenë e bindur për të kundërtën sepse i ati kish pasur mjekër. Psikoanalisti ishte një entitet abstrakt, pacientja kurrë nuk e kishte parë si njeri real, po përkundrazi si babain e vet, e për rrjedhojë psikoanalisti nuk mund të mos kishte mjekër.

Por koncepti i zhvendosjes ka një domethënie që shkon shumë më përtej nga ç’mundësohet nga të vëzhguarit përgjatë terapisë psikoanalitike. Nga një pikëpamje e përgjithshme, mund të thuhet se zhvendosjaka gjasa të jetë një nga shkaqet e momentit më të madh të gabimeve dhe konfliktevenjerëzore  në vlerësimin e realitetit. Nëzhvendosje ne e shikojmë botën me syzet e dëshirave tona dhe të frikërave tona, dhe e ngatërrojmë iluzionin me realitetin. I shohim njerëzit e tjerë jo siç ata që janë përnjëmend, por siç dëshirojmë apo siç druajmë se janë; krijojmë për ta një ide iluzive me të cilën zëvendësojmë realitetin. Nuk i njohim cilët janë, po siç na duken, dhe nuk sillemi me ta si me njerëz që kanë mish e kocka, si qënie që ekzistojnë konkretisht, por si një prodhim të fantazisë sonë.

Për të sqaruar atë që dua të them, mjaftojnë nja dy shembuj. Le ta zëmë se dy njerëz bien në dashuri me njëri-tjetrin, gjë që ndodh më rrallë se një herë e një kohë, sepse sot përdoren metoda shumë më shpejta – por nuk është kjo ajo për të cilën dua t’ju flas.

Le ta zëmë pra se dy individë dashurohen përnjëmend, pra që janë të pushtuar nga bukuria, nga virtytet, nga cilësia e tjetrit, që ndjehen të tërhequr fuqimisht nga njëri-tjetri. Nganjëherë, e tërë kjo çon në martesë, e mandej, me gjasë mbas vetëm gjashtë muajsh, mund të ndodhë të zbulohet se tjetri nuk është individi me të cilin patëm rënë në dashuri: është krejt tjetër njeri. Ishim dashuruar me një fantazëm, me një objekt tëzhvendosjes, sepse tek tjetri kemi parë vetëm atë që dëshironim të shihnim, mbase tipare amësore apo atërore, a me gjasë shpirtmirësi, zgjuarsi, sinqeritet; e nuk e kemi vënë re se fjala ishte thjesht për një iluzion. E atëherë ndodh shpesh ta urrejmë tjetrin, ngaqë besojmë se jemi mashtruar; në të vërtetë jemi vetëmashtruar, në kuptimin se kemi parë iluzionin e jo realitetin. Por nuk duhet të jetë kështu, e nuk do të ishte kështu nëse njerëzit do të mësonin ta kuptoninzhvendosjen.

E njëjta gjë ndodh edhe në fushën e politikës. Mjafton të mendojmë entusiazmin, pasionin që miliona individë kanë ndjerë për liderët, për duçet apo fyhrerët (e nuk kanë qenë vetë në Itali apo në Gjermani, por edhe në vënde të tjera). Nganjëherë liderët në fjalë ishin të këqinj, disa herë të tjera të mirë. Por çështja nuk është kjo, sadoqë bëhet fjalë për diçka shumë të rëndësishme: shumë më i rëndësishëm, dhe i lehtë për t’u konstatuar, është fakti se pjesa më e madhe e qenieve njerëzore (e duhet thënë: për fat, edhe pse karakteristika për të cilën flas është e rrezikshme sa më s‘ka) ndjejnë një dëshirë të thellë për dikë që të vijë e t’i shpëtojë, që t’u thotë të vërtetën, që t’u ofrojë sigurinë, që t’u prijë, që t’u dojë të mirën. Dhe kur shfaqet dikush që di t’i mishërojë në vete të gjitha këto, që synon të jetë ai që do të mirën e tyre, qëniet njerëzore pësojnë një zhvendosje, projektojnë mbi të shpresat e tyre dhe besojnë përnjëmend se kanë të bëjnë me shpëtimtarin, me çlirimtarin, paçka se në të vërtetë është fjala për një shkatërrues i cili do t‘i shkaktojë rrënoja e fatkeqësi tërë vëndit të tyrë. Shpresa kaq të mëdha janë shfrytëzuar shpeshherë nga liderë që s’vlenin dy grosh: shumë njerëz të politikës, të cilët krijojnë përshtypje të mirë ngaqë shfaqen mirë në televizion, ngaqë thonë gjëra që publiku dëshiron të dëgjojë, ngaqë puthin fëmijët, ngaqë në dukje na e ushqejnë iluzionin se kemi të bëjmë me një person që ka qëllime të mira, që të paktën i do fëmijët dhe pra nuk i urren të gjithë, pra kë ta njerëz të politikës e përdorin sistematikisht prirjen përzhvendosjen e qenieve njerëzore dhe mbi këtë bazë ndërtojnë suksesin e tyre.

Të gjitha këto janë gjëra që nuk do të ndodhnin, nëse do të kishim një kuptim më të mirë të zhvendosjes, nëse do të përpiqeshim pakëz më shumë për të bërë dallimin midis gjërave të mbarsura me shpresën tonë dhe mosparagjykimit, nëse pra do të përpiqeshim të merrnim një qëndrim kritik. Nganjëherë ndodh që gjeste të vogla e në dukje të papërfillshme flasin më shumë nga ç’pohojnë vetë individët me llogot e tyre të mëdha. Nëse zhvendosja do të mund të interpretohej më mirë, mund të ndodhë që dashuria, martesa, vetë jeta politike, do të çliroheshin nga një mallkim – magneti që shkakton pështjellim mes shëmbëlltyrës së rreme dhe realitetit. Sigurisht, nuk është e lehtë të bëhet dallimi midis njërit dhe tjetrit: duhen studime dhe praktikë e përditshme. Por secili prej nesh ka në shërbim të tij një laborator në shtëpi, dhe televizioni nga ana tjetër ofron një dobi të madhe, – bashkë me shumë dëme – së paku nga kjo pikëpamje: zbulon me saktësi të tejskajshme cilësitë dhe difektet e të tjerëve, sepse na jep mundësinë të vëzhgojmë pa shtirje të asnjë lloji fytyrën, gjestet, shprehjen e personave që shfaqen në ekran; kësisoj mund të mësojmë shumë gjëra rreth liderëve politikë të filmuar nga telekamerat. Por, do mund të mësojmë shumë rreth tyre vetëm nëse vëzhgojmë në mënyrën e duhur; pra e përsëris që, në marrëdhëniet individuale dhe politike, njohja e zhvendosjes do mund të kishte rëndësi vendimtare për qëllime që kanë të bëjnë me përmirësimin e jetës publike dhe vetiake.

Zhvillimet e mëpastajme të psikoanalizës

Më duket me vend që, përveç shkollave të ndryshme psikoanalitike, të ilustroj shkurtimisht edhe zhvillimin e tyre, duke mos lënë pa folur shkarazi edhe për të ardhmen e tyre. I pari që i pati dhënë një shtysë të mëtejshme psikoanalizës, ishte vetë Zigmund Frojdi, i cili duke filluar nga vitet njëzet, e rishikoi teorinë e tij të vjetër të bazuar mbi konfliktin midis shtysës seksuale dhe shtysës së vetëruajtjes, dhe përpunoi një teori të re që bazohet në konfliktin midis dy forcave biologjike, asaj shkatërruese dhe asaj që nxit kah bashkimi, shkrirja: shtysa e vdekjes dhe shtysa e jetës. Nuk mund të ndalem këtu në domethënien e këtij zhvillimi, që gjithsesi, edhe pse Frojdi nuk e konsideronte të tillë, përbën një kapërcim vendimtar, e madje mund të thuhet një shkollë të re të psikoanalizës frojdiane.

Një tjetër zhvillim i rëndësishëm i psikoanalizës lidhet me Karl Gustav Jungun i cili, tekefundit si pjesa më e madhe e psikoanalistëve që janë shkëputur nga Frojdi duke përpunuar koncepte të pavarura, e ka hedhur poshtë tezën e rolit qendror të seksualitetit, duke e kuptuar energjinë psikike si diçka tërësisht unike, duke i dhënë tashmë emrin “libido“ jo energjive seksuale por energjisë psikike në përgjithësi, e duke u orvatur me shumë zgjuarsi dhe thellësi që, gjithësa mund të zbulohet në pavetëdijen e çdo pacienti

ta identifikonte me mitet e simbolet e popujve të ndryshëm, përfshirë dhe kulturat më primitive dhe krejtësisht të huaja për ne. Ndërsa Alfred Adleri, nuk u interesua edhe aq për mitin e thellësinë, se sa për strategjinë e luftës për jetë, duke shquajtur kështu në vullnetin për fuqi strumbullarin e shkaqeve njerëzore.  Por, duke thënë këtë, rrezikoj ta banalizoj Adlerin, veprat e të cilit kanë një inteligjencë dhe përbërje të jashtëzakonshme dhe e kanë ndihmuar në një masë të gjerë vetëdijen tonë prej njeriu; pa llogaritur që Adleri ishte i pari – mjaft më përpara Frojdit – që në sistemin e vet psikologjik i njohu një vend vendimtar agresivitetit njerëzor.

Pastaj do të kujtoj dy shkolla të tjera që kanë mjaft gjëra të përbashkëta: së pari shkollën psikiatrike të themeluar nga zviceriani Adolf Meyer, që jeton në Amerikë dhe që është pasuar nga një prej psikoanalistëve më të mëdhenj amerikanë,Harry Stuck Sullivan, idetë e të cilit gjetën mandej shprehje më radikale dhe, për mendimin tim, edhe më pjellore, në veprën e psikologut anglez Ronald D. Laing. Përtej të gjitha ndryshimeve, këta studiues kanë të përbashkët kundërshtimin e atij vizioni të njëanshëm sipas të cilit seksualiteti ështëzembereku i sjelljes njerëzore, kanë të përbashkët interesin për marrëdhëniet ndërnjerëzore, për gjithë sa ndodh mes individëve që veprojnë e kundërveprojnë ndaj njëri – tjetrit dhe fizionominë që merr jeta e tyre e përbashkët. Vlen të kujtojmë se këta psikoanalistë e kanë përqëndruar vëmendjen e tyre kryesisht mbi skizofreninë, se në thelb nuk e trajtojnë sëmundjen në kuptimin konvencional, por si një rrjedhojë të përvojës vetiake, të marrëdhënies ndërnjerëzore, e cila përnjëmend ka pasoja shumë të rënda, por përfaqëson në radhë të parë një problem psikologjik, tekefundja si të gjitha manifestimet psikopatike. Sa i takon kësaj rruge, Ronald D. Laing ka shkuar më larg se të tjerët, duke arritur të shquajë me qartësi maksimale bashkëlidhjen midis skizofrenisë si “sëmundje“ individuale dhe gjëndje shoqërore, jo vetëm në mjedisin e familjes por në krejt shoqërinë.

Jo fort të pangjashme janë teoritë e përpunuara nga një varg psikoanalistësh të tjerë: ajo e Fairbankut, e Guntripit, e Balintit, e edhe imja, nisen nga të njejtat parakushte, me ndryshimin se si pikësynim të radhës së parë nuk kanë skizofrenitë, por kryesisht tërheqin vëmendjen mbi forcat shoqërore dhe etike që ndërhyjnë në mbruajtjen e marrëdhënieve ndërnjerëzore.

Mbasi treguam zhvillimet kryesore të psikoanalizës, ia vlen të shtrojmë një pyetje të fundit, shumë të rëndësishme: cila mund të jetë e ardhmja e psikoanalizës? Sigurisht nuk është e lehtë të flasim për këtë, sepse sa i takon kësaj çështjeje mendimet janë shumë të ndryshme. Në mënyrë sintetike mund t’i kthejmë në dy pole ekstreme, në atë sipas të cilit analiza është e kotë, nuk jep rezultate, ndaj është gjë e papërfillshme nëse orvatemi ose jo të shërojmë dikë në mënyrë analitike, dhe ajo simbas së cilës analiza përbën një kurë dhe një rrugëzgjidhje për të gjitha problemet psikike, e cilido që të jetë në vështirësi të këtij lloji, duhet të shtrihet në një divan e të analizohet për tre a katër vjet. Deri pak kohë më parë, në Shtetet e Bashkuara kjo ishte një pikëpamje mjaft e përhapur, por viteve të fundit e ka humbur peshën pas vënies në zbatim të terapive të reja.

Simbas gjykimit tim, pohimi se analiza nuk ka efekte terapeutike është e pambështetshme, dhe këtë e them jo vetëm duke u bazuar në përvojën time mëse dyzetvjeçare si analist, por edhe në përvojën e shumë kolegëve të tjerë. Nga ana tjetër, nuk mund të harrojmë se në shumë raste analistët nuk janë kompetentë në masën e duhur (është diçka që vërehet në shumë profesione) e që shpesh ndodh që zgjedhja e pacientëve të mos jetë ndër më fatlumet: në të vërtetë bëhen përpjekje të analizohen pacientë nëpërmjet metodave që s’u përshtaten. Nëpërmjet analizës janë shëruar prej simptomave të tyre shumë individë, dhe shumë prej tyre kanë mësuar të jenë të qartë me veten, më të sinqertë e pak më të lirë, më afër realitetit. E ky është një rezultat me rëndësi të jashtëzakonshme, shpeshherë i nënvlerësuar.

Siç është e natyrshme, pozicioni antianalitik zë fill nga dofarë supozimesh që janë tipike për kohën, si ai simbas të cilit vetëm mjekësia mund të jetë në ndihmë të njeriut. Nëse nuk arrijmë të gëlltitim asgjë, është e kotë të shpresojmë ndihmë përveçse nga hapet. Ose edhe: duhet vepruar shpejt. Ja për shembull libri Unë jam O. K, ti je O. K., i amerikanit Th. A. Harris, një libër mjaft sipërfaqësor, i botuar në vitin 1975, një çorbë e teorive të Frojdit që mund të ndihmojë vetëm nëse lexuesi e beson, ashtu sikundër tekefundit “ndihmon“ çdolloj sugjestioni. Po kur ju paraqitet rrjedh shpejt, është i thjeshtë, nuk kërkon kurrfarë persiatjeje, e mbi të gjitha nuk është e nevojshme t’i bësh rezistencë. Madje kjo është pikërisht ajo çka një terapi e këtillë shmang: gjithçka është e thjeshtë, gjithçka është  e lehtë, dhe ky është qëndrimi i përgjithshëm i epokës sonë. Mendohet se gjithçka mund të kapërdihet lehtësisht si një pilulë; dhe ajo që nuk mund të mësohet pa mundim, më mirë të mos mësohet fare.

Do të përpiqem ta sqaroj gjithë sa thashë nëpërmjet një shembulli: një djalosh hyn në një restorant elegant, ulet, kërkon menunë, e studion gjatë, mandej i thotë kamerierit: “Më vjen keq, por këtu nuk ka asgjë që më pëlqen“, mbas kësaj largohet. Dy javë më vonë vjen sërish, dhe kamerieri i kërkon – e meqenëse është fjala për një restorant me shumë shije, natyrisht që i drejtohet me shumë takt – se përse herën e kaluar asgjë gjellë nuk i qe dukur me shije. Përgjigja e klientit: “Jo, jo, diçka që i përshtatet shijes time e gjeta, por psikoanalisti im më ka thënë se duhet të praktikoj vetëpohimin“. Kjo është një metodë që mëson besimin në vete, vlerësimin e vetes, mënjanimin e ndjesisë së ndruajtjes përballë kamerierit, etj: një metodë nëpërmjet së cilës mbase mund të bëhet përpara. Gjithsesi mbetet krejt e errët përseja e pasigurisë së pacientit, si është e mundur që të ketë prirjen – e me këtë rikthehem tek zhvendosja– për t’i parë të gjithë njerëzit si autoritete, si figura atësore. Edhe nëse përmes metodës në fjalë mund të arrihet njëfarë suksesi në restorant, e kështu mund të ndjehemi më të sigurtë, shkaqet e vërteta nuk ceken fare, nuk arrijmë të hidhemi përtej fasadës së pasigurisë. Gjëndemi përballë një situate më të keqe, në kuptimin se nuk ndjehemi më të vetëdijshëm që jemi të sigurtë. E përse bëhemi të tillë? Jo thjesht sepse kemi frikë nga autoriteti, por sepse nuk jemi zhvilluar krejtësisht, nuk kemi besim në bindjet tona, kemi mbetur fëmijë, shpresojmë në ndihmën e dikujt tjetër, nuk jemi terësisht të rritur, dyshojmë në veten tonë. Me metodat e psikoterapisë që e quajmë terapi e sjelljes, nuk mund të ndryshohet gjendja: nuk bëjmë gjë tjetër veçse fshehim pluhurin nën tapet.

Por duhet thënë se jo të gjitha kritikat që i bëhen psikoanalizës janë të papërligjura. Dëshiroj të paraqes disa nga kundërshtimet që i quaj të bazuara. Shumë shpesh ndodh që psikoanaliza të katandiset në llafe boshe, pasojë kjo e konceptit frojdjan të shoqërimit të lirë: thuhet gjithë vjen nëpër mend. Simbas Frojdit, në këtë mënyrë mund të thuhen gjëra që vijnë prej thellësisë, absolutisht të çiltëra e të rëndësishme. Por, në shumë analiza, pacientët nuk bëjnë gjë tjetër veçse dërdëllitin, duke u vërsulur për të kushedisatën herë kundër bashkëshortit, prindërve që u kanë punuar qindin. Kësisoj nuk del në shesh kurrgjë, ka vetëm përsëritje, e si shpërblim është dikush që i dëgjon. Dhe pacienti ka ndjesinë se ka përfituar diçka, e që kësisoj gjëndja ka për të ndryshuar. Por askush e asgjë nuk ndryshon vetëm duke bërë biseda të tilla. Nuk ishte kjo metoda që kishte parasysh Frojdi, pra nxjerrja në shesh dhe lufta kundër qëndresës; Frojdi kurrë nuk pati mbështetur idenë se mund të arrihet diçka pa mundim, e aq më pak të shërohen probleme të rënda psikologjike. Asgjë në jetë nuk mund të fitohet pa mundim, edhe pse reklama na e premton një gjë të tillë. Kush u druhet mundimeve, kush do të shmangë zhgënjimet dhe vuajtjet, nuk do të arrijë kurrë diçka, as dhe në psikoanalizë, e cila është punë e vështirë; analistët që mendojnë të kundërtën e kësaj, veprojnë kundër vetë interesave të tyre.

Një gabim tjetër qëndron në intelektualizimin, në vend të eksperimentimit konkret. Teorizohet në diskutime të pafundme mbi domethënien e një shuplake të dhënë një herë nga gjyshja, e gjëra të tilla. E nëse jemi shumë akademikë, arrijmë të përpunojmë hipoteza të ndërlikuara, ndërtojmë një teori mbi tjetrën, por nuk eksperimentojmë kurrgjë: nuk e jetojmë atë që është brënda nesh, nuk i jetojmë frikërat tona, mungesat tona të dashurisë, veçimin tonë prej të tjerëve. Ajo që e pengon është qëndresa. E kësisoj fitojmë një prirje që bie në sy në kohën tonë, e cila konsiston në previlegjimin e njeriut cerebral të pajisur me arsye të kulluar, bazuar në parakushtin se gjithçka është e mundur të arrihet nëpërmjet mendimit, se të ndjerët është thjesht një gjë e tepërt që me gjasë duhet anashkaluar.

Në fund do të doja të theksoja që janë tepër shumë ata që mendojnë se duhet kërkuar ndihma e psikoanalistit edhe për problemet më të parëndësishme, pa bërë më së pari përpjekjet e nevojshme për t’ia dalë vetë mbanë. Në të vërtetë, tek psikoanalisti duhet shkuar vetëm kur nuk arrijmë të sqarojmë apo të përmirësojmë me gjendjen me forcat tona, pra mbasiqë i kemi bërë vetë më parë përpjekjet për të përmirësuar gjëndjen.

Gjithsesi analiza mbetet terapia më e mirë për një sërë shqetësimesh të cilat kanë të bëjnë me narcisizmin, që siç e thamë është mungesë e bashkëlidhjes me njerëzit e tjerë. Ikja në iluzion, rëndimi i ndrydhjes psikike, por edhe simptoma të tilla si mania higjienike dhe një varg i tërë simptomash të llojit angështues e detyrues, nuk mund të përballen në mënyrë efikase dhe të frytshme nëpërmjet metodash të ndryshme nga ato të psikoanalizës.

Një peshë hiç më të vogël nga ç’ka për kurimin apo shërimin e sëmundjeve në tërë fushat, ka edhe si rrugë për nxitjen e rritjes psikike dhe shtrirjes së plotë njerëzore. Prapëseprapë, duhet të pranoj se në kohët e sotme, dëshira për zhvillim dhe shtrirja e plotë psikike gjëndet vetëm te një pakicë e vogël, teksa shumica i ka caktuar vetes një synim tjetër: të ketë më shumë, të konsumojë më shumë. Qysh në moshën njëzet vjeç e quajnë veten të bërë e të mbaruar dhe, që nga ai çast, të gjitha përpjekjet e tyre priren kah përdorimi në mënyrë të volitshme i mjetit që zotërojnë. Nëse tek ata do të vëreheshin ndryshime të mëtejshme, do t‘i konsideronin humbje: nëse ndryshon, nuk hyn dot më në skemat e llogarisë, nuk dihet më nëse këtu e dhjetë vjet më vonë do të ketë të njejtat mendime që ka tashti, e kësisoj si do mund të bëjë përpara? Kështu, pjesa më e madhe e njerëzve nuk duan të rriten e të ndryshojnë, nuk duan të zhvillohen, por synojnë të ruajnë, të shijojnë, t’i “kapitalizojnë“ mundësitë që zotërojnë.

Por ne njohim edhe përjashtime, prirje të kundërta, sidomos në Shtetet e Bashkuara. Sot shumë individë e kuptojnë që, edhe nëse është e vërtetë se kemi gjithçka e mund të shijojmë gjithçka, pavarësisht kësaj mbetemi të paplotësuar dhe të fatzinj, që jeta nuk ka kuptim, që jemi të depresuar, që jemi përplot me frikëra dhe pyesim veten: “Çfarë kuptimi ka të jetosh, nëse gjithçka që bëjmë shërben vetëm për blerjen e një makine me vëllim më të madh cilindrash?“. Është e lehtë të vërejmë se sa fatkqinj janë prindërit apo gjyshërit, të cilët kanë mundur të kenë gjithë ç‘dëshironin, po që për të përmbushur një qëllim të tillë u është dashur të flijojnë tërë jetën e tyre. Në mënyrë pak a shumë të qartë, pakica në fjalë ka zbuluar një urtí të lashtë, pra, që njeriu nuk jeton vetëm me bukë, që kamja dhe pushteti nuk garantojnë lumturi, po përkundrazi janë burim angështish dhe tensioni; dhe këta synojnë t’i kushtohen një qëllimi tjetër: të jenë më shumë, në vend që të kenë më shumë, të bëhen më të urtë, të braktisin iluzionet e t’u kthejnë shpinën atyre gjëndjeve që kërkojnë ruajtjen e iluzioneve. Shumë shpesh, kjo dëshirë e zjarrtë manifestohet në forma mjaft miturake, në entusiazmin ndaj religjioneve orientale, yoga, zen, etj. Dhe them “miturake“ jo sepse këto religjione janë të këtillë, por sepse ata u qasen këtyre religjioneve në mënyrë miturake, duke lejuar te mashtrohen nga reklamat lajmëruese të këtij apo atij fakiri indian që paraqitet si njeri i shenjtë, nga këto apo ato grupe që e shpallin veten si zotërues të recetave shpëtimtare, duke thënë se janë në gjendje të rrisin shkallën e ndjeshmërisë. Dhe këtu, simbas gjykimit tim, psikoanalizës i takon një rol i planit të parë, si një praktikë që synon njohjen e vetes, të kuptuarët e realitetit, çlirimit nga iluzionet, lakmia dhe nga të qënët i nxitur prej frikës, që të mund të jemi në gjëndje ta jetojmë botën në mënyrë të ndryshme, që do të thotë si objekt të interesave tona, të dispozicionit tonë, të aftësisë sonë krijuese, duke e harruar veten si objekt dhe duke e eksperimentuar veten si qenie vepruese, të ndjeshme, jo të tjetërsuar.

Është një eksperiencë me të cilën mund të mësohemi: një ushtrim, analizat e të cilit mund të ndihmojnë gjerësisht, duke qenë se bëhet fjalë për një metodë vetëeksperimentimi të frytshëm që na mundëson të “jetojmë“ ashtu siç jemi, të që të kuptojmë ku jemi dhe ku po shkojmë. Kësisoj, është e këshillueshme t’i drejtohemi një psikoanalisti që i kupton këto bashkëlidhje dhe nuk beson se qëllimi i analizës është që t’i bëjë njerëzit të përshtaten. Por, një psikoanalist i tillë nuk duhet ta zgjasë tepër shumë, sepse përndryshe rrezikon – dhe ndodh shumë shpesh – të shfaqet fenomeni i vartësisë. Me ta mësuar masën e mjaftueshme në përdorjen e mjetit, duhet të fillojmë të analizojmë vetveten: një detyrë kjo që zgjat tërë jetën, deri në ditën e fundit; dhe është e këshillueshme ta praktikojmë këtë vetëanalizë në mëngjes, njëkohshëm me ushtrimet e frymëmarrjes e të përqëndrimit, gjë që përshembull e gjejmë në meditimin budist. Është thelbësore të veçohemi nga rutina, t’i qasemi vetvetes, të reshtim së binduri nxitjeve të vazhdueshme, “të zbrazemi“ që të mund të bëhemi aktivë së brendshmi.

Unë jam i mendimit se ai që vepron kështu, arrin t’a thellojë aftësinë e tij të eksperimentimit dhe të “përmirësimit“, shërimit, gjë që do vlerësuar jo në kuptimin mjekësor, por në një kuptim më të thellë, njerëzor. Për këtë lipset durim, e sigurisht që durimi nuk është fort i përhapur në epokën tonë. Nuk më mbetet tjetër veçse t’i uroj mbarësi atij që do të dojë ta provojë.

Erich Fromm
Marrë nga “Dashuria për jetën”,